เจาะลึกวงการห้องสมุด 2025: สรุปเทรนด์โลกและไทย
สวัสดีครับ เพื่อนพี่น้องชาวห้องสมุด และบรรณารักษ์ทุกท่าน ในฐานะเพื่อนร่วมวิชาชีพ และผู้สังเกตการณ์ความเป็นไปของวงการห้องสมุด ผมจะขอ Review ภาพรวมของวงการห้องสมุดในปี 2025 ที่กำลังจะผ่านพ้นไปในอีกไม่กี่วันนี้ ต้องขอบอกว่า ปีนี้ไม่ใช่แค่ปีแห่งการเปลี่ยนแปลงผ่านไปอย่างธรรมดา แต่ผมจะขอนิยามว่าเป็น “The Year of Human-AI Symbiosis in Libraries” หรือ ปีที่ห้องสมุดและปัญญาประดิษฐ์เริ่มจับมือกันเดินอย่างเป็นรูปธรรมที่สุด หลังจากที่เราตื่นตระหนกกันไปแล้วในช่วง 2-3 ปีก่อนหน้า (ถึงเวลาแล้วสินะ)
นี่คือ Library Year in Review 2025 ฉบับสรุปเข้มข้น ทั้งระดับโลกและในไทย ที่ผมคัดสรรมาให้แล้วครับ
Global Highlight: เมื่อโลกตะวันออกเป็นเจ้าภาพเวทีใหญ่
ปีนี้สายตาของบรรณารักษ์ทั่วโลกจับจ้องไปที่ Astana, Kazakhstan ในช่วงเดือนสิงหาคมที่ผ่านมา กับงาน IFLA World Library and Information Congress (WLIC) 2025 ภายใต้ธีม “Uniting Knowledge, Building the Future”
ทำไมถึงสำคัญ?: การจัดงานในเอเชียกลางสะท้อนถึงการกระจายอำนาจทางความรู้ (Decentralization of Knowledge) ที่ไม่ได้กระจุกตัวอยู่แค่ยุโรปหรืออเมริกาอีกต่อไป ไฮไลท์เด็ดในปีนี้คือการถกเถียงเรื่อง “Digital Sovereignty” หรืออธิปไตยทางดิจิทัล ที่ห้องสมุดต้องเป็นผู้รักษาข้อมูลของชุมชน ไม่ใช่ปล่อยให้อยู่ในมือ Big Tech เพียงฝ่ายเดียว โดยภาพรวมผู้เข้าร่วมงานต่างพูดถึงสถาปัตยกรรมห้องสมุดในคาซัคสถานที่ผสมผสานความล้ำสมัยกับวัฒนธรรมดั้งเดิมได้อย่างน่าทึ่ง ซึ่งเป็น Case Study เรื่อง Cultural Placemaking ที่ดีมากครับ
Trend of the Year: จาก “Digital Literacy” สู่ “AI Literacy”
หากปี 2023-2024 คือ ปีที่เรารู้จัก ChatGPT ปี 2025 คือปีที่ห้องสมุดเริ่ม “สอน” วิธีอยู่ร่วมกับมันอย่างปลอดภัย
AI as a collection: หลายห้องสมุดชั้นนำเริ่มมองว่า AI Tools คือ “ทรัพยากรสารสนเทศ” ชนิดหนึ่งที่ต้องมีการจัดหา (Acquisition) และให้คำแนะนำการใช้
The Deepfake Defense: บทบาทใหม่ของบรรณารักษ์ในปีนี้ที่เด่นชัดมากคือการเป็น “ผู้ตรวจสอบความจริง” (Fact-checker) ห้องสมุดประชาชนหลายแห่งในสหรัฐฯ และยุโรป เปิดคอร์สสอนประชาชนแยกแยะภาพและเสียงที่สร้างจาก AI เพื่อป้องกันการหลอกลวงทางการเงินและการเมือง ซึ่งเป็นทักษะที่จำเป็นพอๆ กับการอ่านออกเขียนได้
Smart Lockers & 24/7 Access: เทรนด์การใช้ “ตู้ล็อกเกอร์อัจฉริยะ” เพื่อยืม-คืนหนังสือได้ตลอด 24 ชั่วโมง กลายเป็นมาตรฐานใหม่ที่ระบาดไปทั่วโลก (รวมถึงรางวัล Platinum จาก Modern Library Awards 2025 ก็เทไปทางเทคโนโลยีนี้) ตอบโจทย์ไลฟ์สไตล์คนเมืองที่ไม่ยึดติดกับเวลาทำการ
Thailand Spotlight: ปีแห่งการเชื่อมต่อและพื้นที่ทดลอง
วงการห้องสมุดไทยปี 2025 คึกคักในมิติของการ “เปิดบ้าน” และการปรับตัวของสถาบันการศึกษาครับ
Southeast Asia Libraries of the Future Summit 2025: เมื่อกลางปี (มิถุนายน) หอสมุดและคลังความรู้มหาวิทยาลัยมหิดล ได้เป็นเจ้าภาพจัดงานใหญ่ระดับภูมิภาค งานนี้เปิดมิติใหม่เรื่อง Library as a Platform โดยเน้นหัวข้อ “Advancing Excellence” ซึ่งสะท้อนว่าห้องสมุดมหาวิทยาลัยไทยไม่ได้เป็นแค่ที่เก็บตำรา แต่เป็น Research Partner ที่สำคัญของนักวิจัย
GLAM-Library 2025: โครงการจาก Wikimedia Thailand ที่เชื่อมโยง แกลเลอรี (G), ห้องสมุด (L), หอจดหมายเหตุ (A) และพิพิธภัณฑ์ (M) เข้าด้วยกันผ่านโลกดิจิทัล ปีนี้เห็นความพยายามที่ชัดเจนในการนำข้อมูลท้องถิ่นของไทยขึ้นสู่แพลตฟอร์มระดับโลกอย่าง Wikipedia อย่างเป็นระบบ สร้าง Digital Footprint ให้วัฒนธรรมไทยแข็งแรงขึ้น
Chula-Global Library Visiting Fellowship: จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยเปิดรับ Fellow จากต่างชาติเข้ามาทำงานร่วมกับบรรณารักษ์ไทย เป็นสัญญาณดีที่เราเริ่มนำเข้า “Brainpower” และมุมมองสากลเข้ามาพัฒนาบริการภายในประเทศโดยตรง
Architecture & Design: ช้าแต่ชัวร์ และยั่งยืนกว่าเดิม
ในฝั่งของอาคารสถานที่ ปีนี้เราเห็นเทรนด์ “Renovation over New Build” หรือการปรับปรุงของเดิมแทนการสร้างใหม่เพื่อลดคาร์บอน
ข่าวเศร้าปนความหวัง: โครงการยักษ์ใหญ่อย่าง Charlotte Mecklenburg Main Library (USA) ที่หลายคนรอคอย มีการประกาศเลื่อนเปิดไปเป็นปี 2027 แต่ในความล่าช้านั้น กลับเป็นบทเรียนที่ดีเรื่องความซับซ้อนของการสร้าง “พื้นที่สาธารณะ” ยุคใหม่ ที่ต้องใส่ใจรายละเอียดเรื่องเทคโนโลยีและความยั่งยืนมากกว่าเดิมหลายเท่า
Green Libraries: ห้องสมุดใหม่ๆ ที่เปิดตัวในปีนี้ (หรือที่ได้รับรางวัล Green Library Award) แทบทุกแห่งต้องมี Solar Roof, ระบบหมุนเวียนน้ำ และพื้นที่สีเขียว (Biophilic Design) เป็นมาตรฐาน ไม่ใช่แค่ลูกเล่นอีกต่อไป
บทสรุปส่งท้ายปี
ปี 2025 สอนให้เรารู้ว่า “Technology is fast, but Trust is slow.” ในขณะที่ AI พัฒนาไปเร็วมาก ความน่าเชื่อถือของข้อมูลกลับเปราะบางลง และนั่นคือเหตุผลที่ “ห้องสมุด” และ “บรรณารักษ์” ยังคงเป็นที่ต้องการ ไม่ใช่ในฐานะ “ผู้เฝ้าประตู” (Gatekeeper) แต่ในฐานะ “ผู้นำทาง” (Guide) ในเขาวงกตของข้อมูลข่าวสาร
สำหรับปีหน้า 2026 ผมมองว่าเราจะเห็นการต่อสู้เรื่อง Copyright & AI ที่เข้มข้นขึ้น และห้องสมุดจะต้องยืนอยู่ตรงกลางเพื่อปกป้องสิทธิ์ในการเข้าถึงความรู้ของมนุษยชาติครับ
ขอให้ทุกท่านมีความสุขกับการส่งท้ายปีเก่า และพร้อมรับมือกับความท้าทายใหม่ๆ ในปีหน้าครับ!